بهرام بیضایی

بهرام بیضایی در سال ۱۳۱۷ در تهران به دنیا آمد. خانواده‌اش اهل کاشان و آن‌گونه که خود بیضایی نوشته در کار تعزیه بودند. در سال های آخر دبیرستان دو نمایشنامه با زبان تاریخی نوشت .او تحصیلات دانشگاهیش را در رشته ادبیات ناتمام گذاشت و در سال ۱۳۳۸ به استخدام اداره کل ثبت اسناد و املاک دماوند درآمد. در سال ۱۳۴۱ به اداره هنرهای دراماتیک که بعدها به اداره برنامه‌های تئاتر تغییر نام داد منتقل شد.در این سال پژوهش های نمایش در ایران را در مجله موسیقی چاپ کرد.در سال ۱۳۴۴ با منیراعظم رامین فر ازدواج کرد که حاصل این ازدواج سه فرزند به نام‌های نیلوفر متولد ۱۳۴۵، ارژنگ متولد ۱۳۴۶ (فوت شده در صد روزگی) و نگار متولد ۱۳۵۱ می‌باشد. او یکی از پایه گذاران و اعضای اصلی کانون نویسندگان ایران در سال ۱۳۴۷ بود که درسال ۱۳۵۷ از آن کانون کناره گیری کرد. در سال ۱۳۴۸ به عنوان استاد مدعو با دانشگاه تهران همکاری کرد. 

 

در سال ۱۳۵۲ از اداره برنامه‌های تئاتر به دانشگاه تهران به عنوان استادیار تمام وقت نمایش دانشکده هنرهای زیبا و مدیریت رشته هنرهای نمایشی انتقال یافت. در سال ۱۳۶۰ پس از بیست سال کار دولتی از دانشگاه تهران اخراج شد. در سالهای ۱۳۶۴ تا ۱۳۶۶ خانواده‌اش از ایران مهاجرت کردند. در سال ۱۳۶۵ پدرش استاد نعمت الله(ذکایی)بیضایی مرحوم شد. او در سال ۱۳۷۱ با مژده شمسایی ازدواج کرد. فرزند آخرش نیاسان در سال ۱۳۷۴ متولد شد.در سال 1375 به دعوت پارلمان بین المللی نویسندگان در استراسبورگ اقامت نمود.در سال 1376 به ایران بازگشت و کار بر روی نمایش بانو آئویی نوشته ی میشیما یوکیو را پس از هجده سال دوری از صحنه آغاز کرد.مادرش نیره موافق در سال ۱۳۸۰ وفات یافت.

فعالیت در سینما

 فعالیت سینمایی را با فیلم برداری یک فیلم هشت میلیمتری چهار دقیقه‌ای سیاه و سفید در سال ۱۳۴۱ آغاز کرد. پس از ساخت فیلم کوتاه «عموسبیلو» در سال ۱۳۴۹، اولین فیلم بلندش رگبار را در سال ۱۳۵۰ ساختچریکه تارا و مرگ یزد گرد فیلمهایی که او در سالهای ۱۳۵۷ و ۱۳۶۰ ساخت تاکنون در محاق توقیف می‌باشند. او در سالهای پیش و پس از انقلاب برای ساختن فیلم‌های خود با مشکلات و سنگ اندازی‌های بسیاری روبرو بوده‌است. او تا کنون ۹ فیلم بلند و ۴ فیلم کوتاه ساخته‌است و آخرین فیلمی که از او پس از ۱۰ سال به نمایش عمومی درآمدسگ کشی (۱۳۸۰) بود که با استقبال گسترده منتقدان و مردم روبرو شد. او در کنار کارگردانی سینما بزرگترین فیلم نامه نویس ایران نیز به شمار می‌رود. آخرین ساخته او وقتی همه خوابیم در سال ۱۳۸۷ تولید شد

فعالیت در تئاتر

بهرام بیضایی یکی از معدود هنرمندان ایرانی است که هم در صحنه تئاتر کارنامه‌ای درخشان دارد و هم در سینما. در عین حال او همیشه به پژوهش در زمینه تئاتر هم علاقه داشته و در سالهای دهه ۱۳۴۰ کتابهایی را درباره تئاتر در چین، ژاپن و ایران منتشر کرده که هنوز هم منبع درسی دانشجویان تئاتر محسوب می‌شود. بهرام بیضایی نوشتن نقد، تحقیق و مطالب پراکنده درباره تئاتر و سینما در نشریات علم و زندگی، هنر و سینما، گاهنامه ی آرش، مجله موسیقی، کیهان ماه، ماهنامه ستاره ی سینما، کتاب چراغ و... را در سال ۱۳۳۸ آغاز کرد. او از سال ۱۳۴۰ به صورت جدی به نوشتن نمایشنامه پرداخت و در سال ۱۳۴۵ اولین نمایش خود را کارگردانی کرد. 

او به همراه اکبر رادی و غلامحسین ساعدی پایه گذاران موج نوی نمایش نامه نویسی ایران می‌باشند. اجراهای صحنه‌ای او اغلب از تئاترهای پر مخاطب بوده‌اند. بیضایی در سال ۱۳۵۸ نمایش مرگ یزدگرد را به روی صحنه برد. او بعد از هجده سال محروم شدن از صحنه در ۱۳۷۶ دو نمایشنامه «کارنامه بنداربیدخش» نوشته خودش و «بانو آئویی» را به طور هم‌زمان در سالن چهار سو و سالن قشقایی واقع در تئاتر شهر به روی صحنه برد. «شب هزار و یکم» را نیز در سال ۱۳۸۲ در سالن چهارسو اجرا کرد. در تابستان سال ۱۳۸۴ نمایش «مجلی شبیه در ذکر مصایب استاد نوید ماکان و همسرش مهندس رخشید فرزین» را که نمایشنامهٔ آن با نیم‌نگاهی به قتل‌های زنجیره‌ای نوشته شده بود، در سالن اصلی تئاتر شهر به روی صحنه برد که باز هم با استقبال گرم تماشاگران روبرو شد اما پس از مدتی کوتاه و پس از ۲۴ اجرا به دلیلی نامعلوم اجرای آن متوقف گردید.

در سالهایی که بیضایی از صحنه به دور ماند و مجال فیلمسازی را نداشت، به نوشتن نمایشنامه و فیلمنامه و پژوهش مشغول بود که برخی از آنان توسط انتشارات روشنگران و مطالعات زنان منتشر شده‌اند. وی همچنین در سالهای پس از انقلاب فرهنگی اجازه تدریس در دانشگاه را ندارد.

«اجازه بدهید درباره فرق فیلمنامه و نمایشنامه سخنی نگویم، چون جلسه به کلاس درس تبدیل می شود و من از سال 60 به بعد اجازه تدریس ندارم و استاد دانشگاه نیستم. البته اصراری ندارم کسی این موضوع را به یاد داشته باشد که من در این دانشگاه تدریس کرده ام ولی بدم نمی آید پرونده ام را بدهند. چون هیچ یک از مدارک تحصیلی ام را به من برنگرداندند و اگر بخواهم در جایی شغلی بگیرم، دچار مشکل می شوم،» بهرام بیضایی که بعد از نمایش آخرین ساخته اش «وقتی همه خوابیم» مقابل دانشجویان دانشگاه تهران قرار گرفت در جواب سوال دانشجوی سوری به تدریس در این دانشگاه و ممنوع التدریس شدنش در سال 60 اشاره کرد. او درباره انتقاد به وضعیت سینما در ساخته اخیرش گفت؛ «فیلم «وقتی همه خوابیم» در نقد سینما نیست، بلکه شرایط سینما را نشان می دهد بدون اینکه قضاوتی انجام داده باشد.» بیضایی درباره وضعیت و جریان سینما این طور توضیح می دهد؛ «معلم بنده عبید زاکانی است. 

ما ملت تیزهوشی هستیم و نباید اجازه بدهیم، سینمایی که با کندی اش ما را عقب نگه می دارد به عنوان جریان اصلی سینما قلمداد شود، بلکه باید بگذاریم سینما ذهن ما را به حرکت وادارد. در تئاتر و سینما مکث معنایی ندارد، چرا که مکث مرده است. هرچند گاهی از این مکث به عنوان نوعی گفتن و نگفتن یا نوعی بازی استفاده می کنیم.» او در بخش دیگری از حرف هایش از نخستین فیلم های وطنی انتقاد کرد؛ «در سینمای ما همه چیز خیلی کند پیش می رود. نخستین فیلم های اولیه وطنی، آدم ها را بسیار ابله جلوه می کردند و اصولاً فیلم های بسیاری در ستایش حماقت ساخته ایم. درحالی که واقعیت این است که ما ملت بسیار تیز هوشی هستیم و من این همه خلاء خرد را که در طول تاریخ داشته ایم، دوست ندارم.» او در پاسخ به پرسش دیگری مبنی بر عدم پرداختن به مقوله سانسور در فیلم جدید ش گفت؛ «یک فیلم نمی تواند درباره همه چیز صحبت کند. 

سانسور بحث بسیار طولانی و پیچیده یی است و اگر می خواستم به این مقوله بپردازم، اصلاً اجازه ساختن این فیلم را پیدا نمی کردم. به گزارش ایسنا، بهرام بیضایی در پاسخ به یکی دیگر از دانشجویان درباره ساخت فیلم های «دیباچه نوین شاهنامه» و «یک داستان واقعی» توضیح داد؛« اجازه ساخت «دیباچه نوین شاهنامه» را ندادند و این درحالی بود که هزاره فردوسی در حال برگزاری بود و همه دنیا درباره او سخن می گفتند. اما به من گفته شد ساخت این فیلم بلوایی به پا می کند. اگر اجازه ساخت آن را گرفتید و تهیه کننده یی برای آن پیدا کردید حتماً آن را می سازم، ضمن اینکه ساخت «یک داستان واقعی» هم از آرزو های من است»

اجراهای تئاتر

    1.ضیافت و میراث -(۱۳۴۶)

    2.سلطان مار-(۱۳۴۸)

    3.مرگ یزدگرد-(۱۳۵۸)

    4.کارنامه بنداربیدخش-(۱۳۷۶و۱۳۷۷)

    5.بانو آئویی-(۱۳۷۶و۱۳۷۷)

    6.شب هزارو یکم-(۱۳۸۲)

    7.مجلس شبیه در ذکر مصایب استاد نوید ماکان و همسرش مهندس رخشید فرزین-(۱۳۸۴)

    8.افرا یا روز می‌گذرد-(۱۳۸۶)

نمایشنامه ها

    ·مترسکها در شب -۱۳۴۱

    ·سه نمایشنامهٔ عروسکی:

    oعروسکها-۱۳۴۱

    oغروب در دیاری غریب-۱۳۴۱

    oقصهٔ ماه پنهان-۱۳۴۲

    ·پهلوان اکبر می‌میرد-۱۳۴۲

    ·هشتمین سفر سندباد-۱۳۴۳

    ·دنیای مطبوعاتی آقای اسراری-۱۳۴۵

    ·سلطان مار-۱۳۴۵

    ·میراث و ضیافت-۱۳۴۶

    ·چهار صندوق-۱۳۴۶

    ·ساحل نجات-۱۳۴۷

    ·درحضورباد-۱۳۴۷

    ·دیوان بلخ-۱۳۴۷

    ·گمشدگان-۱۳۴۸

    ·راه طوفانی فرمان پسر فرمان از میان تاریکی-۱۳۴۹

    ·ندبه-۱۳۵۶

    ·نوشته‌های دیواری-۱۳۵۷

    ·مرگ یزدگرد-۱۳۵۸

    ·خاطرات هنرپیشهٔ نقش دوم-۱۳۶۰

    ·فتح‌نامه کلات-۱۳۶۱

    ·پرده‌خانه-۱۳۶۴

    ·جنگنامه غلامان-۱۳۶۷

    ·طربنامه-۱۳۷۳

    ·سهراب کشی-۱۳۷۳

    ·مجلس بساط برچیدن-۱۳۷۶

    ·افرا یا روز می‌گذرد-۱۳۷۶

    ·مجلس قربانی سنمار-۱۳۷۷

    ·گزارش اردوایراف-۱۳۷۸

    ·مجلس ضربت زدن-۱۳۷۹

    ·شب هزار و یکم-۱۳۸۲

    ·دیوان نمایش (جلد یک و دو)-۱۳۸۲

    ·مجلس شبیه در ذکر مصائب استاد نوید ماکان و همسرش مهندس رخشید فرزین-۱۳۸۳

فیلم نامه ها

    ·عمو سیبیلو (کوتاه)-۱۳۴۹(فیلم شدهٔ ۱۳۴۹)

    ·عیار تنها-۱۳۴۹

    ·رگبار-۱۳۴۹(فیلم شدهٔ ۱۳۵۰)

    ·سفر(کوتاه)-۱۳۵۱(فیلم شدهٔ ۱۳۵۱)

    ·غریبه و مه-۱۳۵۱(فیلم شدهٔ ۱۳۵۲)

    ·حقایق درباره لیلا دختر ادریس-۱۳۵۴

    ·چریکه تارا-۱۳۵۴(فیلم شدهٔ ۱۳۵۷)

    ·کلاغ-۱۳۵۵(فیلم شدهٔ ۱۳۵۵)

    ·چشم انداز-۱۳۵۵(بازنویسی-۱۳۷۵)

    ·آهو٬ سلندر٬ طلحک و دیگران-۱۳۴۹

    ·قصه‌های میر کفن پوش-۱۳۵۸

    ·شب سمور -۱۳۵۹

    ·اشغال-۱۳۵۹

    ·آینه‌های روبرو-۱۳۵۹

    ·روز واقعه -۱۳۶۱

    ·داستان باور نکردنی-۱۳۶۱

    ·زمین-۱۳۶۱

    ·عیار نامه-۱۳۶۳

    ·پرونده قدیمی پیر آباد-۱۳۶۳

    ·کفشهای مبارک-۱۳۶۳

    ·تاریخ سری سلطان در آبسکون-۱۳۶۳

    ·باشو غریبه کوچک-۱۳۶۴(فیلم شدهٔ ۱۳۶۴)

    ·قلعه کولاک -۱۳۶۴

    ·وقت دیگر شاید-۱۳۶۴(فیلم شدهٔ ۱۳۶۶ با نام شاید وقتی دیگر)

    ·طومار شیخ شرزین -۱۳۶۵

    ·گیل گمش -۱۳۶۵

    ·دیباچه نوین شاهنامه -۱۳۶۵

    ·پرده نئی-۱۳۶۵

    ·آقای لیر-۱۳۶۷

    ·برگی گمشده از اوراق هویت یک هموطن آینده-۱۳۶۷

    ·سفر به شب-۱۳۶۸

    ·مسافران-۱۳۶۸(فیلم شدهٔ ۱۳۷۰)

    ·فیلم در فیلم-۱۳۶۹

    ·چه کسی رییس را کشت؟-۱۳۷۱

    ·سگ کشی-۱۳۶۸(فیلم شدهٔ ۱۳۷۹)

    ·یوانا یا نامه‌ای به هیچکس -۱۳۷۱

    ·گبر گور یا گفتگو با خاک(کوتاه)-۱۳۷۲

    ·سیاوش خوانی(فیلمنامه/نمایشنامه)-۱۳۷۲

    ·آوازهای ننه آرسو-۱۳۷۳

    ·حورا در آینه-۱۳۷۴

    ·مقصد-۱۳۷۵

    ·اعتراض-۱۳۷۵

    ·گفتگو با باد(کوتاه)-۱۳۷۷

    ·گفتگو با آب(کوتاه)-۱۳۷۸

    ·گفتگو با آتش(کوتاه)-۱۳۷۸

    ·ایستگاه سلجوق-۱۳۷۹

    ·اتفاق خودش نمی‌افتد-۱۳۸۱

    ·سند-۱۳۸۳

    ·ماهی-۱۳۸۳

    ·لبه پرتگاه-۱۳۸۵

    ·وقتی همه خوابیم-۱۳۸۶

روایت ها

    ·سه برخوانی:

    oاژدهاک-۱۳۳۶و۱۳۴۰

    oآرش-۱۳۳۷و۱۳۴۲

    oکارنامه بندار بیدخش-۱۳۳۸و۱۳۷۴

    ·حقیقت و مرد دانا-۱۳۴۹

پژوهش ها

    ·نمایش در ژاپن -۱۳۴۳

    ·نمایش در ایران-۱۳۴۴

    ·نمایش در چین-۱۳۴۸

    ·نمایش در هند-۱۳۵۰

    ·ریشه یابی درخت کهن-۱۳۸۲

    ·هزار افسان کجاست؟-۱۳۸۴

جوایز

    1.نامزد سیمرغ بلورین بهترین کارگردانی (مسافران) (۱۳۷۰)

    2.برنده سیمرغ بلورین جایزه ویژه هیات داوران (مسافران) (۱۳۷۰)

    3.نامزد سیمرغ بلورین بهترین تدوین (مسافران) (۱۳۷۰)

    4.برنده سیمرغ بلورین بهترین فیلمنامه (سگ کشی) (۱۳۷۹)

    5.نامزد تندیس زرین بهترین فیلمنامه در جشن خانه سینما (سگ کشی) (۱۳۷۹)

    6.نامزد سیمرغ بلورین بهترین کارگردانی (سگ کشی) (۱۳۷۹)

    7.نامزد سیمرغ بلورین بهترین فیلم (سگ کشی) (۱۳۷۹)

    8.برنده تندیس زرین بهترین کارگردانی جشن خانه سینما (سگ کشی) (۱۳۸۰)

    9.نامزد تندیس زرین بهترین فیلم جشن خانه سینما (سگ کشی) (۱۳۸۰)

    10.نامزد تندیس زرین فیلم منتخب انجمن نویسندگان و منتقدان (سگ کشی) (۱۳۸۰)

    11.نامزد تندیس زرین بهترین تدوین جشن خانه سینما (سگ کشی) (۱۳۸۰)

    12.نامزد لوح زرین بهترین تدوین جشنواره فیلم فجر (شاید وقتی دیگر...) (۱۳۶۶)

    13.نامزد سیمرغ بلورین بهترین فیلمنامه (روز واقعه) (۱۳۷۳)

    14.کاندید تندیس زرین بهترین عنوان‌بندی جشن خانه سینما (سگ کشی) (۱۳۸۰)

    15.برنده مجسمه سپاس بهترین فیلمنامه (رگبار) [ دوره ۵ جشنواره سپاس (مسابقه)] (۱۳۵۱)

    16.برنده سیمرغ بلورین بهترین تدوین برای فیلم وقتی همه خوابیم (۱۳۸۷)

    17.نامزد سیمرغ بلورین بهترین کارگردانی (وقتی همه خوابیم) (۱۳۸۷)